چکیده

محدود بودن ساعات فعالیت روزانه موجب مشکلات زیادی برای شهرها می­شود که عمدتا ناشی از توزیع نامناسب تقاضا در ساعات مختلف شبانه روز است و از آن جمله می­توان به افزایش ترافیک  و شلوغ شدن مراکز تولید و جذب سفر در ساعات مشخصی از شبانه­روز اشاره نمود. امروزه بسیاری از شهرهای پیشرفته دنیا زندگی شبانه را تجربه می‌کنند، به‌طوری که فعالیت ۲۴ ساعته شهری بخشی از زندگی‌ آنها را تشکیل داده است.شهر مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران و همچنین یکی از سرزنده­ترین شهرهای کشور بویژه در ساعات شب، دارای پتانسیل های اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی است که زمینه­ساز انجام پروژه های بازطراحی در راستای ارتقای عملکرد خیابان ها و مراکز فعال شبانه روزی می­باشد. در این مقاله (که روش بررسی آن توصیفی­–­­تحلیلی می­باشد) ابتدا تلاش می­شود تا با توجه به مفهوم شهرهای ۲۴ ساعته، به ارتباط آن با توسعه همه جانبه شهری، و پویا و پرتحرک کردن محیطهای شهری پرداخته و راهکارهای ایجاد شهر ۲۴ ساعته را به عنوان روش پدیدارسازی زندگی شبانه مطرح نمود. در ادامه با استفاده از بانک داده­های حاوی تغییرات زمانی تردد سواره در معابر مشهد (نرم افزار SCATS) تقاضای سفر در معابر مهم شهر در ساعات مختلف شبانه روز مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت سه منطقه پر مخاطب حرم مطهر، منطقه گردشگری سپاد و خیابان امامت به عنوان قطب­های فرهنگی مذهبی، تفریحی گردشگری و تجاری و خدماتی، و نیز کانون­های اصلی جهت ارائه خدمات ۲۴ ساعته پیشنهاد می­گردند. اجرایی نمودن این پیشنهاد مستلزم تدوین یک مکانیزم اجرایی و توصیه پاره­ای ملزومات می­باشد که در بخش پایانی مقاله بدان پرداخته شده است.

کلید واژگان: شهرهای ۲۴ ساعته،فضاهای شهری شبانه، فعالیتهای شبانه،زندگی شبانه در مشهد

۱- مقدمه

در پایان قرن بیستم، شهرهای ما با بسیاری از مشکلات در هر دو زمینه فضایی و عملکردی مواجه شدند.سابق بر این، بخش اصلی خدمات اوقات فراغت و فعالیت های اجتماعی – فرهنگی بر اساس نظم زمانی ترسیم شده بر پایه ساعت کاری انجام می­شد که این زمانبندی رفتاری، اختلالهای کارکردی اجتماعی زیادی ایجاد کردند که در زمینه هایی چون تحرک شهری (راهبندان­ها)، سرگرمی­ها (انباشت و ازدحام دربرخی زمانها ، دوره­ها، آخر هفته­ها و هزینه­های ناشی از آنها)، و به طور کلی در زندگی روزمره تجلی می­یافتند. این امر سبب پدید آمدن احساس کمبود وقت در مردم می­شد و بر این اساس انگیزه بزرگی را برای مدیریت برساختارهای زمانی به وجود آورد. اما در سالهای اخیر گرایش به فعالیت در ساعات غیرمعمول در شمار زیادی از شهرهای بزرگ جهان افزایش یافته است و بسیاری از واحدهای تجاری ، صنعتی و تفریحی به صورت شبانه روزی فعالیت می کنند که این مساله نشان دهنده اهمیت زمان غروب و شب به عنوان زمانی برای فراغت و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی می­باشد. به عبارتی، محدوده های زمانی از شبانه روز که توجه چندانی به آنها نشده، و این یکی از موضوعات کلیدی است که بایستی به آن پرداخته شود.

۱-بررسی موضوع

۱-۲-مفهوم شهر ۲۴ ساعته:

در یک بررسی کلی از ابتکارات و پیش قدمی شهرهای بریتانیایی، سه عنصر اولیه این مفهوم (شهرهای ۲۴ ساعته و زندگی شبانه) مشخص می­شود:

۱- فراهم کردن مرکز شهر برای طیف گسترده ای از مردم برای لذت بردن از آن مکان بدون داشتن احساس ترس

۲- توسعه اقتصاد شبانه شهر که تغیرات الگوهای اشتغال در ترکیب با افزایش درآمد دریافتی مد نظر است.

۳- بهبود سیمای شهر برای جذب سرمایه های داخلی که یک مرکز شهر سرزنده در شب به عنوان جاذبه مثبت برای جذب سرمایه های داخلی محسوب می شود.[۴]

هر سه مفهومی که در بالا مطرح شد از مشکلات عمده و اساسی اکثر بافت­های شهری است که با به کار بستن رویکرد زندگی شبانه و استفاده از اقتصاد شبانه این موانع و معضلات از بین رفته و محیطی جذاب برای شهروندان در اینگونه فضاها به وجود می­آید.

۲-۲-ابعاد شهرهای ۲۴ ساعته

یک شهر ۲۴ ساعته دارای سه بعد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می­باشد.

۲-۲-۱- بعد اجتماعی

الف- نظارت مردم بر مردم:زندگی شبانه به عنوان رویکردی که بازگرداننده حیات شبانه به نواحی سکونتی و مرکزی است، سعی در احیای این نوع نظارت دارد، چرا که نواحی مرکزی شهرها غالباً با فعالیت های تجاری و اداری محدود به زمان روز اشباع شده­اند. نظارتی که به معنای نفی نظارت دولتی و یا نهادهای وابسته به دولت نیست بلکه بر این امر تاکید می­گذارد که با حضور مردم و نظارت آنها، ناهنجاری­های اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش یافته و فضاهای کور، گم شده و بلااستفاده در زمان شب به فضاهای امن­تری تبدیل می­شوند.

ب-مشارکت عمومی: جانمایی خدمات عمومی فعال شبانه مانند قهوه خانه ها، کافه ها و غذاخوری ها در فضاهای محله­ای امکان شکل­گیری پاتوق­ها و قرارگاه­های رفتاری را فراهم می­کند که این دیدارها و آشنایی­ها، بسترساز شکل­گیری گروه­های اجتماعی دوستی، کار و NGO ها می شود. این گروهها می­توانند رسیدگی به امور ناهنجاری­های اجتماعی محله را به عهده بگیرند و یا در زمینه رسیدگی به پاکیزگی و سلامت محله فعالیت کنند. بنابراین رویکرد زندگی شبانه در زمینه بالا بردن مسئولیت عمومی و مشارکت اجتماعی رویکردی بلند مدت و نیازمند زمان مورد نیاز است.

۲-۲-۲-بعد فرهنگی

هنر عمومی: زندگی شبانه با دیدگاهی مثبت به زمان استراحت در شب آن را فرصتی برای فراغت،لذت،شادی و خلاقیت می­بیند که در زمان روز و ساعات کاری کمتر زمانی برای آنها وجود دارد. راه حل آن را نیز در هنر و ابعاد چندگونه آن می­یابد که فراهم آورنده شادی،لذت و خلاقیت در کنار یکدیگر است. این دیدگاه در شهرهای چندفرهنگی مزیتی چند برابر می­یابد چرا که وجود فرهنگ های مختلف در کنار یکدیگر می­تواند تبادلات فرهنگی و هنری را از طریق برگزاری نمایش ها،گالری های هنری، بازارهای موقت صنایع دستی و فرهنگی در فضاهای عمومی افزایش دهد بنابراین فضاهای شبانه می­توانند بسترساز تبلور فرهنگ و هنر سرزمین­های مختلف باشد.

۲-۲-۳-بعد اقتصادی

مدیریت هزینه و سود: ایجاد خدمات عمومی مانند زیرساخت ها، معابر، مدارس، کتابخانه ها، دانشگاهها، سالن های سینما و تئاتر و… هزینه های کلانی را  برای شهر به دنبال دارد که عدم استفاده از انها در بیش از ۱/۳ از زمان شبانه روز بازگشت سود مورد نیاز از سرمایه گذاری های انجام شده را کاهش داده موجب کاهش تمایل به سرمایه گذاری نیز می­شود. زمانیکه از سالن های ورزشی و یا کتابخانه های مدارس بتوان برای فعال نگه داشتن مدارس در زمان شب استفاده کرد نه تنها تعامل دانش آموزان با محیط اجتماعی آموزش افزایش میابد، بلکه با افزایش استفاده از فضا سود حاصل از سرمایه گذاری نیز افزایش میابد. این امر در نگاه کلی سبب بالا رفتن میزان سرمایه گذاری دولتی و خصوصی در زمینه ایجاد زیرساخت ها و خدمات عمومی مورد نیاز مردم در شهر می­شود.[۵]

۲-۳-مزایا و معایب زندگی شبانه

الف- شبانه روزی بودن بعضی از فعالیتها در شهر مزایای زیر را به دنبال دارد:

رونق اقتصادی صنعت که می­تواند به اشتغال به کار در ساعتهای طولانی­تر بازدهی را افزایش دهد؛ کمک به رفع نیاز مصرف کنندگان خارج از ساعت معمول؛افزایش امنیت برای زنان و کاهش ترافیک.

ب- معایب شهرهای ۲۴ ساعته­:

کاهش سلامتی­ و ناسازگاریهایی زیستی،افزایش بیماریهای قلبی، بیخوابی و یا خوابهای منقطع، اختلالات گوارشی، چاقی، خستگی روحی و ناهنجاری های اجتماعی [۶]

۲-۴-عوامل موثر در حیات شبانه شهری

با توجه به مبانی تدوین شده و دیگر منابع مرتبط، می توان دسته بندی کلی برای تحلیل کیفیت زندگی شبانه را، به ابعاد ماهوی و رویه­ای تقسیم کرد.

در بعد ماهوی می توان عوامل موثر را طبق پنج لایه­ی مورد نظر در پروژه­های طراحی شهری بررسی کرد که شامل کاربری و فعالیت، منظر شهری ،حرکت و دسترسی ،استخوانبندی عرصه همگانی ،فرم کالبدی می­باشد.

اما در بعد رویه ای، بیشتر به بحث های اجتماعی و اقتصادی تاثیر گذار دراین روند پرداخته می شود.[۷]

نویسنده:الهه رحیم زاده، کارشناس مهندسی برنامه­ ریزی حمل ­و ­نقل و ترافیک شهری

فایل پی دی اف اصل مقاله:

راهبردهای تحقق شهر ۲۴ ساعته در کلانشهر مشهد مقدس به عنوان یک شیوه بهبود ترافیک