سال های پس از انقلاب صنعتی به دلیل تغییرات کالبدی شهرها که ناشی از نظام جدید تقسیم کار اجتماعی بود، ضرورت ساماندهی وضع نامطلوب شهرها ایجاب می کرد که استفاده هدفمند تر از منابع در دستور کار برنامه ریزان قرار گیرد تا امکان کنترل و هدایت جامعه فراهم آید. سرعت و وسعت تحولات در علوم موجب پیدایش اعتقاد فراگیر در زمینه ی عقلانیت شد که پایه و اساس نوعی از برنامه ریزی علمی، جهت کنترل توسعه محسوب می شد؛ روشی که به عنوان ابزاری متکی بر استدلال منطقی، اثبات باوری منطقی را پایه برنامه ریزی می دانست و ویژگی آزاد بودن از ارزش ها را برای برنامه ریزی، همانند سایر علوم می پذیرفت. سوال این جاست که آیا برنامه ریزی عقلانی به عینه امکان پذیر است؟ دکتر مجتبی رفیعیان معتقد است پاسخی که در دهه 1960به سوال اخیر داده شده این بود که برنامه ریزان راه حلی را برای برخی از واقعیت های عینی و تکنیکی ندارند و بالطبع برنامه ریزی فرایندی اکیدا سیاسی و برگرفته از تفکرات سیاسی است. در دهه 1960انتقادهای رادیکال لیبرالی در حوزه برنامه ریزی، بیشتر متوجه مسئله عدالت اجتماعی و تکثرگرایی در برنامه ریزی بود.
سوال اصلی این جاست که برنامه ریزی وکالتی چه پیشنهادی بر تأثیر بیشتر بر این فرآیند خواهد گذاشت؟ برنامه ریزی وکالتی اصطلاحی بود که پال دیویدوف برای نخستین بار آن را در مقاله ای در مجله ی انجمن برنامه ریزان آمریکا به کار برد. این نظریه در نیمه دوم دهه 1960شکل گرفته و در دهه ی 1970 مورد اقبال و توجه قرار گرفت و در انگلستان و آمریکا در میان اختلاف نظرها و با کمی تعدیل به اجرا درآمد. به نظر پال دیودوف، برنامه ریزان نقش وکلای طرف های دعوا در دادگاه را برعهده دارند. آن ها از مواضع موکلین خود اعم از افراد، گروه ها یا سازمان ها دفاع می کنند. او دیدگاهی عمیقاً شخصی و اکیداً سیاسی از برنامه ریزان و برنامه ریزی دارد. دیویدف با ادعای برنامه ریزی به مثابه فرآیندی فراتر از مهارت فنی و متضمن عدالت اجتماعی وارد عرصه شد. پیروان برنامه ریزی وکالتی رهیافت های که برنامه ریزی را فرآیندی غیر سیاسی و به دور از سیستم گسترده تصمیم گیری سیاسی رسمی تلقی کرده اند را پاسدارنده منافع قدرتمندان و ثروتمندان می دانند که گروه های محروم جامعه را در فعالیت برنامه ریزی خود نادیده می انگارند. برنامه ریزی وکالتی به عنوان پیشگام اولیه برنامه ریزی همکارانه و یا مشارکتی محسوب می گردد که در یک دهه قبل از شکل گیری برنامه ریزی های ارتباطی و همکارانه کوشید تا نظام برنامه ریزی سنتی را نقد کرده و ساز و کارهای آن ها را به چالش بکشد و راه کارهایی را برای عمل برنامه ریزی در جامعه کثرت گرا و مردم محور پیشنهاد دهد. با پذیرش واژه کثرت گرایی در برنامه ریزی، نظریه وکالتی معنا می یابد چرا که برنامه ریز به عنوان وکیل مدافع گروه های مختلف شهری، روستایی و حتی منطقه ای اقدام کرده؛ ارزش ها، منافع و اولویت های آن ها را باور کرده با آن ها هم صدا می شود و این نشان دهنده این مطلب است که برنامه ریزی دیدگاهی فنی، تکنوکراتیک و اثباتی نبوده بلکه بر ارزش ها باور و تأکید دارد.
ویژگی های اصلی این نوع برنامه ریزی را می توان این گونه بیان نمود: تشویق شهروندان به مشارکت در فرآیند برنامه ریزی و تصمیم گیری، پشتیبانی برنامه ریزی نه تنها از منافع عمومی بلکه از منافع سایر گروه ها، سازمان ها، نهادها و …، تأکید بر ارزشمند بودن فعالیت برنامه ریزی، افزایش درصد موفقیت طرح ها در این نوع از برنامه ریزی بر خلاف برنامه های جامع- عقلانی، فنی قلمداد کردن موضع سنتی برنامه ریزی به جای محوریت سیاسی و متنوع بودن برنامه های و طرح ها.
و اما در نهایت برنامه ریز به عنوان یک متخصص نقش وکیل اجتماعات شهری یا روستایی، گروه های شغلی، قومی و نژادی، شهرها، منطقه ها یا حتی کشورها را برعهده می گیرد. نکته مهم این جاست که برنامه ریز که وکیل یک گروه یا اجتماع می شود می بایست ارزش ها، منافع و اولویت های آن گروه را باور داشته باشد، با آن ها همدردی کند، به نفع اهداف آن ها تبلیغ کند و در جهت تحقق اهدافشان بکوشد. به سخن دیگر کافی نیست که برنامه ریز به هنگام تهیه ی طرح و برنامه به ارزش های موکلان توجه کند، بلکه می بایست به این ارزش ها متعهد باشد و از آن ها دفاع کند. به این ترتیب، گروه های مختلف اجتماعی می توانند برنامه ریزان خود را داشته باشند و هر کدام برنامه های خود را تهیه و به مقامات شهر یا منطقه ای و کشوری پیشنهاد دهند.
پوریا علایی _ کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری
