بیست وپنج سال از زمان شروع کلان پروژه “نوسازی بافت اطراف حرم مطهر رضوی ” که به گفته شهرسازان ،یکی ازپیچیده ترین ،پرحاشیه ترین ،پرهزینه ترین ودرعین حال ارزشمندترین پروژه معنوی کشور می باشد ،گذشته است .پروژه ای که چالش های اجتماعی ،اقتصادی ،ومحدودیت های قانونی اجرای آن ،مدیریت کلان کشوری وشهری را امروز در دوراهی ادامه مسیرقبلی یاشروع حرکتی نوبا استراتژی “جلوی ضرر را ازهرجا که بگیریم منفعت است ” در مسیر طرح بازنگری حریم رضوی قرارداده است .تفکر استراتژیک درحل مسائل پیچیده شهری ،امروزه روشی کارآمد در تصمیم گیری های مهم شهری است ،تحلیل جامع وضع موجود ودر نظر داشتن تجربیات گذشته ،ارزیابی بی طرفانه دست آوردها ونواقص اقدامات قبلی شاید تنها راه رسیدن به حل هر مساله پیچیده ای همچون بافت فرسوده حریم رضوی باشد
درچنددهه سال گذشته ، اقدامات موثری در توسعه حرم امام هشتم (ع) صورت گرفت ،دردهه هفتاد بانگاه جهانی به امر زیارت ،توسعه ونوسازی( 360 هکتار ) بافت پیرامون حرم مطهر ، جهت ایجادفضایی در شان وجایگاه زائرین در دستور کارمدیریت شهری (آستان قدس ،شهرداری ووزارت مسکن )قرارگرفت .پروژه با تراز صفر ، (هزینه ودرآمد) دربسته های اقتصادی وسرمایه گزاری منطبق برطرح طاش با تار وپودهای جدید ،تهیه شد. و تملک بافت فرسوده ازمالکین آن توسط شرکت عمران ومسکن ثامن شروع گردید.به طور کلی تجربه مدیریت شهری در احیا بافت های فرسوده قدیمی ، با نگاه اقتصادی به نوسازی بافت های قدیمی به شیوه پاک سازی همیشه ناموفق واز پیش شکست خورده بوده است .مدیریت شهری به لحاظ مالی ، امکان تامین هزینه های تملک دریک زمان محدود ومشخص را ندارد . شروع به نوسازی خود باعث افزایش تصاعدی قیمت املاک پیرامونی می گردد.از طرفی امکان تملک پیوسته محدوده طرح نیز به دلیل تبعات اجتماعی وجود ندارد و پراکندگی تملک ها موجب فریزشدن سرمایه گزاری ها ، در بازگشت هزینه ها می گردد.اتفاقی که درمقیاس کوچک تردربافت فرسوده آبکوه وهم بافت اطراف حرم مطهر افتاد. عدم آینده نگری درطراحی مازاد ، فضاهای تجاری واداری بافت های فرسوده خودموجب شکست پروژه های اقتصادی مطروحه میگردد.
احیا بافت فرسوده اطراف حرم مطهر به روش پاک سازی درسالهای گذشته ،موجب گسست ساختارهای تاریخی ، مذهبی ، هویتی هزارساله شهرگردید .سبک هتل سازی های لوکس چند ستاره با معماری های جورواجور که عمدتا تناسخی با معماری اسلامی نیز ندارند ،خط آسمان بهم ریخته بافت جدید ، نورپردازی های رنگارنگ مدرن ابرساختمان ها ، بدون درنظرداشتن الزامات هویت ” معنوی “،ارتفاع بلندتراز حد ساختمان ها دربرخی نقاط ، موجب ازدست رفتن چشم انداز معنوی حرم برای زائرین ومجاورین گردیده است ، وبردلپذیری واثربخشی معنوی حریم حرم ،برای زائرین ،(خصوصا دهک های پائین اقتصادی) ،تاثیرمثبتی نداشته است . بازماندگان قدیمی های مجاورمشهدالرضا ، که در کوچه پس کوچه های تپل محله ،سرشور و….خاطرات هویتی شان شکل گرفته بود،هویت گمشده شان را درتکه آجرهای خرابه های تملک شده ،بافت دنبال می کنند .
آب از جوی رفته را نمیتوان برگرداند ولی جلوی ضرر را از هر جا گرفته شود منفعت است ،ایده طراحی جدید حریم رضوی فرصت بسیارعالی برای اصلاح نواقص طرح قبلی است .این که هدف رضایت مالکین باقیمانده دربافت درطرح جدید، به عنوان یک اصل درطراحی جدید درنظر گرفته شده است ،اقدام اسلامی شایسته ای است که موجب برکت وخیردربهره برداری آینده طرح خواهدگردید .ولی در نظر داشتن واقعیت ها وانطباق فرصت ها وتهدیدات ها بصورت کارشناسانه ضروری است .موضوعاتی مثل داشتن 1) هوای پاک 2)حمل ونقل همگانی استاندارد ،آسان وسریع ، بدون ترافیک برای زائرین ومجاورین جهت تشرف به حرم رضوی ،3)پدافندغیرعامل ،4)موضوعات بهداشتی وزیست محیطی ،5)اصلاح پوسته مناسب ودرخورشان فضای زیارت وایجادکننده معنویت در فضای تشرف از خیابان ها به حرم مطهر ،6)در نظر گرفتن حقوق مالکانه ومکتسبه مالکین امروز بافت که سرمایه گزاران ،مالکین پلاک های قدیمی و…هستند،7)ایمنی وآتش نشانی ،8)زمان بندی اجرای عملیات عمرانی باقیمانده وشیوه اجرای پروژه 9 )حفظ اماکن تاریخی – هویتی ومیراث های فرهنگی 10 )مسائل پویائی شهرودرنظر داشتن آداب وسنن اسلامی درزندگی آینده مجاورین وزائرین 11)در نظر داشتن نقاط قوت طرح قبلی مثل خیابان شارستان در 4 قطاع پروژه 12)فضای سبز وسایه انداز مناسب در مسیر تشرف 13)بهبودشرایط خط آسمان در طرح 14)ظرفیت تاسیسات وزیرساخت های اجراشده که برمبنای طرح قبلی اجرا شده است و….. 15) خدمت رسانی در شرایط مدیریت بحرانی مثل زلزله و… 16)آینده نگری جهت استفاده حداکثری از ظرفیت های اقتصادی واجتماعی پروژه 17)جایگاه وشیوه توسعه ونهادینه کردن فرهنگ رضوی درفضای معنوی18) مسائل مربوط به شهرهوشمند 19) بین المللی دیده شدن فضای “حرم شهر”در قیاس با شهرهای مذهبی جهان اسلام ودهها پارامتر دیگرموضوعاتی است که فراتراز لکه گذاری های شهرسازانه وپیشنهادهای ارائه شده درخلاصه گزارش ارائه شده توسط مشاورمحترم طرح جدید می باشد وبایستی بصورت پیوست های کارشناسانه ومدل سازی های مهندسی توسط ایشان جز به جز ، ارائه ودرجلسات تخصصی مورد نقد وگفتگو قرارگیرد .به نظر می رسد ، بهم ریختن تاروپودهای طرح قبلی طاش وایجادتاروپودهای جدید بدون درنظرگرفتن هماهنگی وارتباط تعادلی باوضع موجود ایجادکننده مسائل ومشکلات پیچیده جدیدی در آینده خواهدگردید . هرچند که حداقل تملک در طرح جدید(حدود دویست وپنجاه وسه پلاک )در مقابل تملک حدود 3360 پلاک باقیمانده در طرح قبلی یک برتری اقتصادی به نظر می رسد ، ولی به نظر می رسد نقطه تعادلی جهت تامین وحل همه مسائل مرز بهینه تعداد تملکات در منحنی های نفع وفایده در طرح پیشنهادی را جابه جانماید .خلا تعریف روشن شاخصها در خلاصه گزارش طرح مشاور وشبیه سازی سناریوهای متفاوت ومقایسه کردن آنها جهت انتخاب سناریوی بهینه ضروری به نظر می رسد .مسلما حریم امن معنوی رضوی متعلق به همه مردم ایران است وحفظ حقوق عامه ودر نظرگرفتن دغدغه های زیارتی همگان ،وجامعیت بخشی در مطالعات طرح جدیدحریم رضوی موجب موفقیت این کلان پروژه معنوی درآینده خواهدگرید .
سید مهدی سادات_فعال حوزه مدیریت شهری
