وقتی از چالش های بافت های فرسوده درشهر مشهد،سخن به میان می آید ،یکی از اولین وکهنه ترین محلات فرسوده که در ذهن می آید بافت آبکوه است .قلعه آبکوه با قدمت چهارصدساله ،درمحلی درفاصله 6 کیلومتری حرم مطهر که در گذشته به علت اینکه نخستین روستا درمسیرآبهای سطحی درزمان بارندگی بوده ،که از کوه های سمت جنوب وشرق مشهد، به این روستاسرازیر می شده است ،به آبکوه معروف بوده است .(کتاب روزی روزگاری آبکوه ) ،این قلعه قدیمی را در ابتدا چهاربرجی می نامیدند محدوده آبکوه ،بین روستاهای سعدآباد ،قلعه آبکوه واقع شده بود .دراین محدوده سه مسجد حسینی آبکوه ،مسجد جامع رضوی ومسجد بنی هاشمی قدمتی بالای 100 سال دارد .سرعت توسعه افقی شهر مشهددر طی پنجاه سال گذشته منجرشد ، تا روستاهایی مثل آبکوه “قلعه آبکوه “، در محاصره بافت کالبدی جدید شهر قراربگیرند .اولین طرح جامع مشهد (مصوب 1351)که بین سالهای 46 تا49 مورد مطالعه قرارگرفت ،وپیرامون این قلعه محله هایی مثل شهرجدید ،آبکوه وسنابادتعریف کرد در طرح خازنی 1354 ،اولین طرح تفصیلی برای این منطقه تهیه میگردد، در سال 1370 ، طرح مهرازان ،در پلاک های مسکونی ،پلاک های داخل این منطقه راعمدتا تراکم زیادتعریف کرد.در سال 61 13-1362 ، با احداث محور ارتباطی (بلواردستغیب )وعبور ازوسط قلعه آبکوه بلوارسجاد شهر یا همان شهرجدید به بخشهای دیگر شهر متصل شد . وبافت آبکوه به دوبخش طرفینی این بلوار تقسیم شد. ،مساحت حدودی این بافت 230 هزار و 574 مترمربع و1871 قطعه ثبت شده دارد .حدود 70 درصد اراضی جزموقوفات آستان قدس و30 درصد املاک موقوفه گوهرشادآغا بوده است .جمعیت ساکن در این منطقه ، طبق آخرین سرشماری حدود 9000 نفر تخمین زده میشود .مساحت کل بافت با احتساب معابر فرعی واصلی ،4/39 هکتار می باشد که 57/2 درصد، ازمساحت منطقه یک شهررا در برمی گیرد. درسال 1388 باتوجه به مشکلات اجتماعی وشهری بافت آبکوه طبق دستوراستانداری خراسان رضوی ،شهرداری مشهد موظف به تهیه طرح نوسازی و بهسازی این محدوده میگردد.اولین طرح نوسازی بافت آبکوه ،درسال 1390 به تصویب کمیسیون ماده پنج می رسد ،درسال 95 نیزطرح دوم نوسازی بافت آبکوه پس از تائید کمیسیون ماده 5 توسط استانداروقت به شهرداری جهت اجرا ابلاغ میگردد.اما چرا باگذشت بیش از ده سال از اقدام مدیریت شهری وصرف میلیاردها تومان وتملک بیش از 40 درصد این منطقه ،مدیریت شهری درحل مسائل شهری این بافت توفیقات چشم گیری حاصل نکرده است .
پرواضح است که منابع مالی شهرداری ها در تملک بافت های فرسوده محدود،وبدون مشارکت مردمی ، امکان موفقیت در طرح های نوسازی بافت های فرسوده برای شهرداری ها امکان پذیرنیست .هدف گذاری ،تعیین الویت هاو رویکرد های شهری در احیا بافت های فرسوده ،مهم ترین عامل تاثیرگذار درموفقیت این پروژه های شهری است . مسلما موفقیت هر کلان پروژه شهری ،زمانی حاصل میشود که رضایت شهروندان ودرنظر گرفتن منافع آنها درصدر الویت های طرح قرارگیرد . شاید دربافت آبکوه ، که در مجاورت محلات برخوردار شهری قرارگرفته است ،نگاه اقتصادی شهرداری به پروژه پذیرفته ، باشد .ولی در بافت های فرسوده واقع در مناطق کم برخوردارشهر ،این رویکرد ، مسلما شکست خورده خواهدبود .به نظر می رسد ،افزایش ضریب تاب آوری ،وکاهش خسارت هادرحوادث از قبل پیش بینی نشده ای مثل زلزله وآتش سوزی و استانداردسازی وضعیت شهرسازی محلات فرسوده باالویت اصلاح گذرگاه ها و معابرعمومی جهت امدادوخدمات شهری ،چنانچه به عنوان اولین هدف در نوسازی بافت های فرسوده توسط مدیریت شهری باشد ، محرک مناسبی برای خودترمیمی ومشارکت همگانی شهروندان بومی محلات وسرمایه گزاران شهری خواهدبود .تملک های پراکنده دربافت ،باتوجه به محدودیت های منابع ،باعث زمان برشدن این اقدامات میگردد.موضوع بسیارمهم دیگر،حفظ اصالت ها وهویت قدیمی مناطق بافت فرسوده هست ،از بین بردن این سرمایه های “تاریخی – هویتی ” در طرح های نوسازی ،بدون پیوست فرهنگی ،حس تعلق مکانی وهویت محلی را در ساکنین این مناطق از بین می برد .طرح های حفظ ،مرمت واحیا عناصرتاریخی این محلات اقدامی اثربخش دراین راستا خواهدبود .
موضوع بسیارمهم دیگر،نحوه اجرای سیاست ها وتحصیل حریم هادربافت های فرسوده است ،مدیریت شهری درتملک واحیا بافت های فرسوده ای مثل آبکوه از در وسط مثلثی قرارمیگیرد ،که یک طرف آن مالکین غیررسمی خرد بدون سند ودر طرف دیگرمالکین رسمی بافت آستان قدس واوقاف هستند ودرسمت دیگر مشارکت کنندگان وسرمایه گزاران محلی وشهری می باشند .پرواضح است که حذف بروکراسی های اداری وداشتن اختیارات تام درحد شخص شهردار،درسرعت بخشی وپیشرفت طرح بسیاراثربخش است .حذف مدیریت های مجزا بافت های فرسوده به عنوان مدیریت های مستقل زیر نظر شهردارو قراردادن همه این مدیریت ها ،دریک سازمان با اختیارات محدودتر وبروکراسی طولانی تر ، به نظر می رسد ،موجب کندترشدن اقدامات اجرائی می گردد.مسلما تاثیربودن دفترمدیریت بافت فرسوده در محل پروژه جهت ارتباط نزدیک تر با مردم وشورای محله ،مساجدو…. اثربخش ترخواهدبود .استفاده ازظرفیت های ، شبکه های اجتماعی مجازی وآگاهی بخشی مردم داخل بافت و سرمایه گزاران از مشوق های مشارکتی ،وایجادبسته های هدفمندسرمایه گزاری برای ایشان از طریق دفترتسهیل گری داخل بافت است ،تهیه بسته های سرمایه گزاری – مشارکتی به تعدادتمام پلاک های طرح تفصیلی کمک زیادی درجهت بهم پیوستگی مالکین وسرمایه گزاران خواهدنمود .شهرداری برای تملک معابرطرح تفصیلی بایستی برنامه ریزی زمانی روشنی داشته باشد ،آزادسازی پلاک های درمرز خیابان های اصلی بافت وهمجواربافت های برخوردار جانبی ،موجب کوچک کردن مرزهای بافت فرسوده خواهدشد .و…
حل مسائل بافت های فرسوده در سالهای آتی به عنوان یکی از مهم ترین چالش های مدیریت شهری مشهد، خواهدبود .بدیهی است ،تعیین الویت های ضروری این مناطق وپرهیز از اقدامات پراکنده ،ودرالویت قراردادن منافع مشارکتی شهروندان ،باعث موفقیت طرح های نوسازی واحیا بافت های فرسوده درآینده خواهدگردید.
سید مهدی سادات_فعال حوزه مدیریت شهری
