مکان‌ها و خانه‌های تاریخی سند هویتی هر شهری هستند و نشان‌دهنده قدمت آن. مشهد نیز از این قاعده مستثنی نیست. هر چند در دهه‌های اخیر اغلب این خانهها به بهانه نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده از بین رفته‌اند ولی هنوز هم می‌توان آثاری از این خانهها را در مشهد دید.
سال‌های اخیر مشهد شاهد تخریب بخش وسیعی از بافت قدیمی و تاریخی خود بوده است که این امر به بهانه بهسازی بافت‌های اطراف حرم و ساخت بناهای مدرن به بهانه حفظ آبرو و افزایش اعتبار مشهد انجام می‌شود، ولی غافل از اینکه با این کار بخشی از هویت تاریخی شهر را هم از بین می‌برند.
در این میان خانه‌هایی مانند داروغه، پیشه‌وران، ملک، توکلی و… به لطف صاحبان یا متولیان میراث فرهنگی حفظ شده‌اند. البته خانه‌هایی هم بودند که علیرغم زیبایی معمارانه و قدمت تاریخی چشم‌گیر تخریب شدند. در ادامه به معرفی برخی از این خانهها می‌پردازیم.
خانه داروغه
خانه داروغه مربوط به دوره قاجار است و در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی داروغه را معماران و بناهای روس به دستور محمد یوسف خان، داروغه مشهد در اواخر دوره قاجار ساختند. این بنا منزل شخصی بوده که مراسم پذیرایی رسمی در آن انجام می‌گرفت. بر اساس شواهد موجود تا حدود سه دهه گذشته، این بنای تاریخی کاربرد مسکونی داشته است، اما سال ۱۳۶۶ این خانه توسط ورثه به نمایندگان یکی از هیئت‌های مذهبی روستای شهیدیه شهرستان میبد یزد فروخته شد و از آن پس تا سال ۱۳۹۱ از این بنا به عنوان محل تجمع و اسکان هیئت‌های مذهبی استفاده می‌شد. درنهایت این بنا توسط شهرداری با اعتباری قریب به 37 میلیارد ریال خریداری شد و پس از بازسازی به‌عنوان مکانی تاریخی و میراث فرهنگی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
خانه داروغه مشهد از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است، ازجمله خصوصیات جالب بعضی از این قسمت‌ها این است که به‌عنوان اولین‌ها در مشهد شناخته‌شده‌اند. ازجمله‌ی این بخش‌ها می‌توان به نخستین شومینه‌ی مشهد و نخستین حمام خصوصی مشهد اشاره کرد، درصورتی‌که در آن سال‌ها حمام اختصاصی اصلاً معنایی نداشت و همه‌ی مردم در حمام عمومی شهر کارهای نظافتی خود را انجام می‌دادند.
از دیگر دانستنی‌های جالب این نقطه از شهر این است که این بنای تاریخی در کوچه‌ی داروغه واقع‌شده که در آن دو خانه‌ی دیگر نیز وجود دارد. گفته می‌شود این خانهها در گذشته به هم راه داشته‌اند و ساکنان خانه به‌راحتی از خانه‌ای به خانه‌ی دیگر می‌رفتند.
دیگر بخش‌های خانه داروغه مشهد نیز شامل اتاق‌های بادگیر، ضلع‌های نشیمن، ضلع غلام رو، سرداب، دو طبقه نانوایی، مطبخ خانه و حوض آب جاری سنتی است که به زیبایی تمام ساخته شده‌اند. در اصطلاح به این نوع معماری سه طرف ساخت گفته می‌شود چراکه این خانه دارای دو ضلع نشیمن بوده و یک ضلع غلام رو نیز داشته که هر سه به هم متصل می‌شوند.
از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد خانه داروغه مشهد وجود دو حیاط با نام‌های جالب زمستان نشین و تابستان نشین است که چهار باغچه‌ی کوچک نیز در دل خود جای‌داده‌اند. مهندسی منحصربه‌فرد این دو قسمت سبک معماری خاص آن را نشان می‌دهد، اینکه چگونه می‌توان با انرژی‌های طبیعی چون آب، باد و آفتاب نیازهای اساسی خانه‌ای به بزرگی خانه‌ی داروغه را بدون هزینه‌ای گزاف تأمین کرد.
در بخش زمستان نشین، مطبخ به همراه تمام وسایل گرماساز در زیرزمین خانه ساخته‌شده تا دمای خانه حفظ شود. همچنین از عجایب دیگر معماری در این خانه وجود پنجره‌های دوجداره و بخاری دیواری است. در بخش تابستان نشین نیز، اتاق‌های بادگیر و حوض آب سنتی قرار دارد تا خنکای آب و باد بهتر در اختیار اهل منزل باشد.
این خانه بزرگ‌ترین و زیباترین خانه‌ی مرمت‌شده محدوده‌ی مرکزی شهر مشهد است، البته با ساخت‌وسازهای بی‌رویه و احداث ساختمان‌های چندطبقه، این منطقه شدیداً دچار تحول و دگرگونی شد و برج‌های تجاری و اقامتی جای منازل مسکونی را گرفت، همین دلیلی شد تا از بین املاک با بافت تاریخی در مشهد تنها یک درصد از کل مساحت پروژه یعنی 41 ملک به‌عنوان آثار تاریخی-فرهنگی پابرجا بماند که نام خانه‌ی تاریخی داروغه نیز در این لیست دیده می‌شود.
درنهایت به لطف نگهداری خوب و تعمیرات گسترده و عالی خانه داروغه مشهد و زحماتی که سازمان حفاظت میراث فرهنگی در این راستا کشید، از میان 40 نامزد پیشنهادی کشورهای منطقه سیزدهمین رتبه برای حفاظت از این مکان از طرف سازمان میراث فرهنگی یونسکو به ما تعلق گرفت که کسب این مقام موجب فخر و مباهات ملی است.
هدف از حفاظت از این بنای کهن و دیدنی تنها به دست آوردن چنین مقام و افتخاری نبود بلکه هدف اصلی حفظ اصالت و هویت فرهنگی شهر بود، این حق آیندگان است که بخش مهمی از هنر معماری این سرزمین را از نیاکان خود به یادگار داشته باشند.
