موضوع حریم، موضوع شهرداری و استانداری نیست؛ بلکه وجود و حفظ ارزش‌های زیستی آن، اساس زندگی نسل حاضر و نسل های آینده است. انتقال خواسته و ناخواسته از کاربری‌ها به پهنه حریم، مسئله‌ای است که نمی‌تواند در غیاب مدیریت یکپارچه و سندی راهبردی عملی شود. سندی که تمامی ذی‌مدخلان باید روی آن به توافق رسیده باشند و مبنایی باشد برای فرانگری و دوری جستن از نگاه‌های تنگ بخشی‌نگری؛ چرا که بخش مهمی از چالش‌های کنونی شهر مشهد و حریم سایر کلانشهرها نتیجه اعمال رویکردهای بخشی، در طول ۵۰ سال اخیر بوده است. و قطعاً این نوع نگاه نمی‌تواند متضمن صیانت و توسعه فراگیر آن در ابعاد مختلف فضایی، زیرساختی، اجتماعی و اقتصادی باشد.
حریم یک مسئلۀ صرفاً کالبدی نیست که بشود با یک طرح منطقه بندی کاربری اراضی و اعمال یکسری ضوابط و مقررات به کنترل آن پرداخت. حریم یک وجه اجتماعی و اقتصادی بزرگ‌یافته است. کانون‌هایی که خاستگاه حاشیه‌ای داشته و به مرور در فضاهای به اصطلاح رسمی شهری ادغام شده‌اند. حریم شهرها تاکنون محلی بوده برای دست اندازی زمین‌خواران و هجوم افراد با پایگاه اقتصادی ضعیف تر و حتی برخی از سازمان‌های رسمی در قالب تعاونی‌ها که بدون کمترین هماهنگی زمینه‌های تفرقه فضایی اجتماعی را در آن رقم زده است؛ قطعاً چنین نگاهی نمی‌تواند تداوم داشته باشد و اگر به فرض هم تداوم داشته باشد در تضاد کامل با روند توسعه منطقه-شهری کلانشهرها و تخریب کننده بسترهای زیستی-تمدنی آن خواهد بود.
با این مقدمه می‌توان ویژگی های فضایی-اجتماعی و ماهیت چالش برانگیز پهنه حریم کلانشهر مشهد را که ضرورت بازبینی در ساختار مدیریتی آن را اجتناب‌ناپذیر ساخته در محورهای زیر بیان کرد:
- گسترش سریع روستاها به واسطه جمعیت‌پذیری بالا و تبدیل فوری آنها به کانون‌های اسکان غیررسمی و سپس شهری و شکل گیری مطالبات جدید اجتماعی و اقتصادی
- گذار سریع از یک جامعه سنتی به یک جامعه به اصطلاح شهری شده بدون کنترل‌های رسمی و غیررسمی و به تبع آن گسترش انواع آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی
- عدم کنترل‌های ساختمانی، نبود ضوابط متقن برای ساختمان‌سازی و به تبع آن شکل گیری فضاهای کالبدی بی‌معنا، ناامن و رها شده
- تغییر فوری جمعیت‌ها به واسطه بالا بودن نرخ رشد جمعیت و مهاجرت و بروز چالش در شکل گیری روابط اجتماعی پایا و مقوم زندگی اجتماعی (ضعف زمینه‌های تقویت سرمایه اجتماعی)
حریم واقعیتی انکارناپذیر است که دایره اثرگذار آن را می‌توان از حریم یک فرد تا حریم یک کلانشهر تشخیص داد. آسیب‌شناسی رویکردهای پیشین در مدیریت حریم کلانشهر مشهد در کنار اصلاحات قانونی و نهادی می‌تواند از مهمترین اقدامات شهردار آینده و مدیریت شهری تلقی شود.
نویسنده: ریحانه علائی، دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد
