گسترش تفکر مدرنیته در جامعه امروز تاثیر چشمگیری بر باورهای مردم گذاشته است. با نفوذ فرهنگ های وارداتی با کمرنگ شدن باورهای مذهبی و اعتقادات فرازمینی روبرو هستیم. معماری اسلامی نیز به عنوان یکی از هنرهای به یادگار مانده از دوران اوج و شکوه اسلام به تدریج به دست فراموشی سپرده می شود و بلندمرتبه سازی جایگزین آن می گردد. با توجه به اینکه استفاده از این هنر بالاخص در شهرهای زیارتی جزء الزامات معماری و شهرسازی محسوب می شود. در دنیای معاصر به دلیل اهمیتی که سود آوری در زندگی مردم پیدا کرده، تمایل افراد برای بلندمرتبه‌سازی بویژه در هسته مرکزی شهر که رونق اقتصادی بیشتری دارد، بسیار زیاد شده و مالکان، کارفرمایان و سازندگان تمایل به افزایش ارتفاع دارند. بیش از یک قرن از ظهور ساختمان‌های بلند مرتبه می‌گذرد. این گونه ساختمانها در ابتدا به عنوان نشانه‌ای از پیشرفت تکنولوژیک جوامع و به عنوان نمادهای قدرت شهرهای پیشرفته و پاسخی به رشد شدید جمعیت و کمبود زمین جهت احداث واحدای مسکونی کافی بودند. رفته رفته بحران انرژی و آلودگی‌های محیطی در شهر های ماشینی، باعث تغییر دیدگاه در تصمیم گیری سیاست های شهری شد. امروزه اهمیت محیط های سکونتی به ویژه در نواحی شهری به عنوان زیستگاه اصلی ساکنین افزایش یافته است. از طرفی افول ارزش های محیطی در این نواحی و در معرض قرارگیری ساکنین با انواع آلودگی ها موجبات بروز عدم رضایتمندی را فراهم آورده است. از طرفی آگاهی از شدت اثرات نامطلوب این عوامل بر روی کیفیت زندگی و محیط شهری، بر اهمیت این موضوع تاکید کرده است. طبیعی است که سلامت محیط منحصر به دوری از آلودگی های محیطی نیست بلکه بسیاری از مقولات دیگر چون زیبایی، تناسبات قضایی، تعادل بین محیط طبیعی و محیط مصنوعی، احساس هویت، فقدان فشارهای روانی، آرامش و آسایش، وجو امنیت در شکل‌گیری محیط و در واقع در تعادل آن نقش اساسی ایفا می نمایند. به این ترتیب است که می توان گفت هرگونه عدم تعادل محیطی بر ذهن و رفتار و در نتیجه بر فرهنگ و روابط اجتماعی و حتی جهان بینی انسان تأثیر خواهد گذاشت . در ایران با کمی تاخیر و در سطحی پایین تر و البته با انگیزه صرفه جویی در مصرف زمین گران قیمت مراکز شهرهای بزرگ بلند مرتبه‌سازی وارد برنامه کاری مدیران شهری و برخی از فعالان متنفذ بازار مسکن شد. وجود شريف هشتمین گوهر تابناک امامت در ایران عامل آن شد که شهر مشهد مقدس که متشکل از حرم مقدس و حریم و بافت اطراف آن است،در سایه آن امام، کالبدی از یک شهر اسلامی را به خود بگیرد و معماری گذشته ما نیز در جهت جاری ساختن سیره اهل بیت در حرم مطهر امام رضا عليه السلام قرار گرفت. همچنین با توجه به موقعیت شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر کشور با ۳۵ میلیون نفر جمعیت، وجود بارگاه مطهر رضوی و میزبانی سالانه ۲۵ میلیون زائر و مسافر داخلی و حدود سه میلیون گردشگر خارجی در طول سال، ضروری است که به موضوع ساخت ساختمان های بلندمرتبه در این شهر پیش از گذشته توجه شود. این مساله متأسفانه در خیابان ها و محله های اطراف حرم که نقش مهمی در سیمای معنوی شهر و ایجاد آمادگی معنوی و حس حضور در محضر امام دارند نیز دیده می شود. درست این است که با نزدیک تر شدن به حرم، بناها می بایست با سادگی در نما و امتناع از قد برافراشتن، تواضع و تعظیم خود را نسبت به بارگاه امام هشتم علیه السلام نشان دهند و همگان را به او فرا بخوانند.. همچنین این نکته قابل ذکر که شهرهای اصیل و با هویت در جهان طبق اصول شهرسازی و روند توسعه شهری هماهنگ و مطابق با هسته مرکزی و اولیه خود گسترش می یایند.همه اجزای شهر چه در مرکز و چه در حومه، باید با هسته اولیه و بنیان اصلی شهر و همچنین با یکدیگر همخوانی داشته باشند. در مورد شهرهای مذهبی نیز باید این قاعده صادق باشد و زائران باید از بدو ورود به شهر با یک سیمای مذهبی روبه رو شوند برای اصلاح نمای شهر مشهد باید سیاست های یکسان تنظیم، و فارغ از تقلید صرف ، از مبانی مفهومی معماری اسلامی گذشته استفاده کرده و آن را در قالب نگاه و خواست امروزین باز تعریف کرد. و لازم است یکبار دیگر با تکیه بر مواردی چون لحاظ نمودن بارگاه ملکوتی امام رضا عليه السلام، حفظ ساختمان ها و بناهای قدیمی مانند قنوات و… با نگرشی نوین به معماری اسلامی ایرانی معماری اطراف حرم مطهر و نهایتا شهر مقدس مشهد باز تعریف شود. همچنین گسترش مذهب تشیع در ایران و وجود بارگاه هشتمین امام شیعیان در مشهد، اهمیت معماری این شهر را به لحاظ برخورداری از شاخص های فرهنگ دینی دو چندان کرد و ساخت و ساز های پیرامون حرم مطهر به عنوان گرانیگاه شهر ، انجا که پایانه مسافری قرار گرفته بتوان گنبد طلایی را از دور مشاهده کرد زیرا انبوه برجهای تجاری و مسکونی بیگانه با معماری اسلامی، گرداگرد حرم مطهر آنچنان سر بر کشیده که دیگر به سختی می توان گنبد را دید و باید متولیان و کارشناسان نسبت به اصلاح نمای شهر به لحاظ انطباق با مسائل هویتی و فرهنگی به دلیل شرایط متفاوت شهر مشهد با سایر شهرهای کشور حساسیت بیشتری داشته باشند.
نویسنده:نرجس رشیدی-کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری
