♦ مقدمه:
میراث فرهنگی در اشکال گوناگونش، از جمله اشیا، مجموعه ها، محوطه ها، بناها و بافت های میراثی، در معرض سوانح و مخاطرات متعددی است که به شکل متناوب میراث را به طرقِ گوناگون تحت تأثیر قرار داده و موجب وارد آمدن خسارت به ارزش های آن می شود. هر چند این مخاطرات در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران بیشتر به چشم می آیند؛ اما سوختن و از میان رفتن بخشی از بام میراث جهانی کلیسا نوتردام، در سال ۲۰۱۹ بار دیگر به ما یادآور شد حوادثی از این دست تا چه حد می تواند ویرانگر و در عین حال به شکل ناباورانه ای محتمل باشد.
نگاهی به تحولات جریان های فکری و عملی حفاظت در سال های اخیر از جمله در فعالیت های سازمان های جهانی میراثی نظیر ICCROM و IUCN مبین آن است که با درک این مخاطرات و پیامد های آن رویه های متداول و قدیمی حفاظت واکنش‌گرا در سازمان های متولی امور میراثی، در حال جایگزین شدن با رویکرد پیشگیرانه ی مدیریت خطرپذیری است که در آن نه تنها به سوانح و مخاطرات آنی مانند سیل و زلزله، بلکه به مخاطرات بطئی و پیوسته ای که متوجه دارایی های میراث است نظیر کهولت، آسیب های رطوبتی و یا مغفول ماندگی در طرح های توسعه، پاسخ هایی بر اساس نظام های روشمندِ مدیریت خطرپذیری داده می شود.
در حقیقت با فراگیرشدن نگاه دارایی محور به میراث فرهنگی و پررنگ تر شدن نقش میراث در مناسبات جوامع، شاهد شکل گرفتن حفاظت کنش‌گر هستیم که در آن دیگر منتظر بروز عارضه و سپس آسیب شناسی و درمان آن نیستیم؛ بلکه از پیش خطرپذیری های ممکن و محتمل را شناسایی و ارزیابی کرده و اقدامات و تمهیدات لازم جهت کاهش آن ها را برنامه ریزی می کنیم.
بر اساس همین نگاه، ICCROM به عنوان یکی از پیشتازان عرصه ی حفاظت از میراث در سال ۲۰۱۳، با شناسایی سانحه و مدیریت خطرپذیری به عنوان یکی از رئوس اصلی حفاظت، در برنامه ای ۱۰ساله، ابتکاراتی را برای ایجاد ظرفیت ها و زمینه های لازم برای پیاده سازی این رویکرد در میراث فرهنگی آغاز کرد که شامل کارگاه ها، منابع آموزشی و توسعه ی ابزارها و روش های متناظر این هدف بوده است. روش ABC و کتاب حاضر نیز که راهنمای عملی و گام به گام چگونگی پیاده سازی مدیریت خطرپذیری در حفاظت از میراث فرهنگی (منقول و غیرمنقول) بر اساس این روش به شمار می رود، از جمله ابزارهای مهمی است که در امتداد همین ابتکارات شکل گرفته اند.
این روش بر اساس چارچوب استاندارد مدیریت خطرپذیری ISO31000، برای میراث فرهنگی توسعه یافته و هم اکنون در سازمان های میراثی بسیاری به عنوان روش استاندارد مدیریت خطرپذیری میراث، اجرا شده و آموزش داده می شود و علاوه بر مؤسسه ی حفاظت کانادا (CCI)، در پروژه های تحت مدیریت IUCN در اروپا و خاورمیانه نیز از این روش استفاده شده است.
به طور خلاصه، روش ABC یک روشِ کمی‌سازی شده ی مدیریت خطرپذیری است که با محاسبه ی سه مؤلفه خطرپذیری؛ A: تناوب یا نرخ، B: خسارت وارده و C: میزان تحت تأثیر واقع شدن، که ابعاد مختلف یک خطرپذیری را نمایندگی می کنند، امکان تحلیل و سنجش بزرگی خطرپذیری های گوناگون (اعم از آنی یا بطئی) و مقایسه ی آنها ذیل یک مقیاس واحد را فراهم می کند.
این روش همچنین ابزارهایی برای اولویت بندی خطرپذیری ها بر اساس اهداف سازمانی، ارزش های دارایی های میراثی و بزرگی محتمل خطرپذیری ها در سناریو های مختلف را در اختیار سازمان های مسئول حفاظت قرار می دهد. از سوی دیگر روش حاضر امکان مقایسه ی گزینه های کاهش خطرپذیری از منظر هزینه اثربخشی را نیز فراهم می کند. در واقع مدیریت خطرپذیری میراث و حفاظت نظام‌مند شده بر اساس آن، با این روش ممکن شده و در عین حال استفاده از آن نیز نسبتاً ساده و در قالب طرح های کوچک و بزرگ قابل اجرا است.
باید گفت نگاه روشمند حاکم در این اثر، به امر حفاظت از میراث و ادغام و یکپارچه سازی روش های مدیریت خطرپذیری و مدیریت داراییِ آزموده شده در دیگر حوزه ها، این کتاب را فراتر از روش ABC، به منبعی ارزشمند برای فراگیری مفاهیم اصلی و پیاده سازی رویکرد مدیریت خطرپذیری در حفاظت از میراث فرهنگی بدل کرده است.
از سویی هم متن کتاب به جهت سادگی و سلسله مراتب ساختاری برای طیف گسترده ای مخاطبین اعم از متخصصین و ذی نفعان قابل فهم است، و هم از آن جهت که به شکل گام به گام و کل به جز، به تشریح جزئیات اقدامات لازم در تمام مراحل چرخه ی مدیریت خطر خطرپذیری میراث اعم از شناسایی، ارزیابی و کاهش خطرپذیری پرداخته، می تواند به عنوان یک راهنمای عملی و کاربردی مورد استفاده قرار گرفته و حتی اگر نخواهیم روش ABC یا رویکرد مدیریت خطرپذیری در میراث فرهنگی را به طور کامل در سازمان یا طرح حفاظتی مورد نظرمان پیاده سازی کنیم، این کتاب همچنان می تواند به عنوان منبعی برای بازاندیشی و بهبود بخشی رویه ها و روش های متداولِ مورد استفاده در فرایند حفاظت مفید واقع شود.
از آنجا که این کتاب در اصل یک راهنمای گام به گام برای اجرای روش ABC به شمار می رود، در ترجمه ی انجام گرفته اولویت اول ما دقت حداکثری در ترجمه و در عین حال وفاداری به متن تا جای ممکن بوده است؛ بر همین اساس واژه گزینی و ترجمه ی اصطلاحات با درنظر داشتن واژه‌نامه های تخصصی موجود و واژگان معادل متداول و جا افتاده در حوزه های میراث فرهنگی و مدیریت خطرپذیری انجام شده است. خوانندگان می توانند فهرست کاملی از واژگان تطبیقی ترجمه را در انتهای کتاب مشاهده نمایند. وفاداری به متن اصلی حتی در ساختار بصری و صفحه آرایی کتاب نیز مدنظر قرار گرفته و نسخه پیش رو از این منظر کاملاً با نسخه اصلی مطابقت دارد.
توالی مطالب و ارجاعات درون متنی متعدد در ساختار این کتاب موجب آن شد تا به جهت حفظ انسجام متن، اکیداً به حفظ وحدت رویه در ترجمه عبارات و اصطلاحاتی که به شکل متناوب در متن ظاهر می شوند متعهد باشیم، مگر آنجا که اجباراً به جهت مغایرت های زبانی و حفظ دقت ترجمه در متن مجبور به ارائه ترجمه های متفاوت از یک واژه‌ی یکتا شده ایم. علاوه بر بخش واژگان تطبیقی ترجمه، در خصوص برخی از کلمات و عبارات توضیحات بیشتری چه در خصوص مفهوم و معنای واژه و چه در خصوص فرایند معادل گزینی برای آن لازم دیده ایم که به شکل پانویس در برخی صفحات آورده شده‌اند.
از سوی دیگر، از منظر محتوایی نیز از آنجا که سابقه ی آشنایی با روش ABC و استفاده عملی از آن را داشته ایم، هرکجا لازم دانسته شد توضیحات بیشتری در پانویس ها به متن اضافه کرده ایم. این توضیحات گاه به منظور شفاف سازی مفاهیم موجود در متن آورده شده و گاه توصیه هایی است که از تجربه ی مترجمین در به کارگیری این روش برآمده است. این مطالب هرچند جزئی از متن اصلی کتاب به حساب نمی آید، اما به شکل قابل توجهی بر سهولت استفاده از کتاب برای خوانندگان فارسی زبان و فعالین حوزه ی میراث افزوده و مفاهیمی که شاید چندان در این حوزه در کشورمان آشنا نیستند را برای مخاطب روشن تر کرده است.
با توجه به ساختار گام به گام و شفاف کتاب و مقدمه ی مبسوط و کاملی که قطعاً توصیه به خواندنش داریم و از طرفی پانویس هایی که توسط مترجمین به متن اضافه شده و شرح آن رفت، توضیحاتی بیش از این ضروری به نظر نمی رسد، مگر تشکر و قدردانی از کسانی که این راه را بر ما هموار کرده اند. در حقیقت تجربه ی همراهی و کمک های گوناگونی که در فرآیند ترجمه تا انتشار این اثر، از سوی هم قطاران دیگر در جامعه ی حفاظت از میراث دریافت کردیم، امید و اشتیاق ما برای برداشتن گام های بیشتر در مسیر تحولات اثربخش در حفاظت از میراث فرهنگی را دو چندان کرده است.
از این میان لازم است ابتدا از مؤسسه ی حفاظت کانادا (CCI) و سازمان ICCROM که در صدور اجازه رسمی ترجمه همکاری کامل و همدلانه ای با ما داشتند تشکر کنیم، همچنین باید به کمک های نویسنده ی مسئول کتاب جناب آقای استفان میخایلسکی (Stefan Michalski) که سؤالات ما را پاسخ داده و محتوای پژوهشی بیشتری در خصوص روش ABC در اختیار ما قرار دادند اشاره شود.
به همین طریق باید سپاس بی کران خود از حمایت های همه جانبه و مشاوره های تخصصی جناب آقای دکتر اکبر حاجی ابراهیم زرگر که نوشتن پیشگفتار این اثر را نیز بر عهده داشته اند ابراز نماییم. همچنین در انتها قدردان حسن نظر و همراهی جناب آقای دکتر محمدرضا حافظی رئیس دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و جناب آقایان دکتر مصیب امیری و دکتر مصطفی ده پهلوان رؤسای پیشین و فعلی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری هستیم.
[دکتر زهیر متکی؛ عضو هئیت علمی گروه سوانح و بازسازی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی و علی ماهوش محمدی؛ پژوهشگر]
